Fazla Mesai Denkleştirme Uygulaması – Yargıtay Kararları

İş Kanununa göre genel bakımdan haftalık çalışma süresi en fazla 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Tarafların anlaşmasıyla haftalık çalışma süresi, haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşuluyla farklı şekilde dağıtılabilir. Denkleştirme uygulaması olan işyerlerinde haftalık çalışma süresi normal çalışma süresini aşsa bile haftalık ortalama çalışma süresi normal çalışma süresini aşmıyorsa fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ortaya çıkmaz.

Örnek: Altı haftalık denkleştirme uygulaması olan bir işyerinde çalışan işçinin haftalara göre çalışma süreleri aşağıdaki tabloda gösterildiği gibidir. İşçinin altı haftalık ortalama çalışma süresi 45 saati aşmadığından fazla çalışma ortaya çıkmaz.

Denkleştirme Süresi Ne Kadar Olabilir?

İş Kanununa göre Denkleştirme süresi en fazla 2 ay olabilir. Ancak bu süre toplu iş sözleşmesiyle 4 aya kadar arttırılabilir. Turizm sektöründe ise özel bir hükümle denkleştirme döneminin en fazla 4 ay olabileceği ve bu sürenin toplu iş sözleşmesiyle 6 aya kadar arttırılabileceği düzenlenmiştir. Söz konusu süreler denkleştirme uygulanabilecek maksimum süreleri göstermektedir. Dolayısıyla denkleştirme döneminin daha kısa olması mümkündür.

Denkleştirme uygulaması bitmeden işçinin iş sözleşmesi sona ererse, iş sözleşmesinin nasıl sona erdiğine bakılmaksızın, işçiye fazla çalışma ücretlerinin ödenmesi gerekir.

Denkleştirme Uygulaması İçin İşçinin Onayı Alınması Şart mıdır?

Denkleştirme uygulamasına gidebilmek için işçinin yazılı onayı alınmalıdır. Ancak söz konusu onay sadece denkleştirme uygulanıp uygulanamayacağına ilişkindir. Zira denkleştirme dönemi içinde uygulanacak günlük ve haftalık çalışma süreleri, denkleştirme süresi ve denkleştirmenin başlangıç ve bitiş tarihleri işverence belirlenir. Denkleştirme uygulamasına ilişkin onay iş sözleşmesi kurulurken alınabileceği gibi daha sonra da alınabilir.

Fazla Sürelerle Çalışmalar İçin Denkleştirme Uygulanır mı?

4857 Sayılı İş Kanunu uyarınca, haftalık çalışma süresinin iş sözleşmesiyle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda haftalık 45 saate kadar olan çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır ve fazla sürelerle çalışma ücreti normal saat ücretinin 1,25 katı (%25 zamlı) olarak ödenir.

Denkleştirme uygulanan işyerlerinde haftalık ortalama çalışma süresi haftalık normal çalışma süresini aşmıyorsa fazla çalışma ortaya çıkmaz. Aynı durum fazla sürelerle çalışma için de geçerlidir. Dolayısıyla işçinin haftalık ortalama çalışma süresi haftalık normal çalışma süresini aşmıyorsa fazla sürelerle çalışma ortaya çıkmayacaktır.

Örnek: İş sözleşmesiyle haftalık çalışma süresi 40 saat olarak belirlenen bir işçinin dört haftalık denkleştirme uygulaması kapsamındaki çalışma süreleri aşağıdaki tabloda gösterildiği gibidir. İşçinin dört haftalık ortalama çalışma süresi 40 saati aşmadığından fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ortaya çıkmaz.

Yargıtay 9. H.D. 01.06.2020 Tarih, 2017/22946 Esas ve 2020/5166 Karar.

“Haftalık iş süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlenmesi mümkündür. Bu halde haftalık çalışma süresini aşan 45 saate kadar çalışmalar ise 4857 sayılı İş Kanununun 41. maddesinin 3. fıkrasında, “fazla sürelerle çalışma” olarak adlandırılmıştır. Fazla sürelerle çalışma halinde denkleştirmeye gidilip gidilemeyeceği, Kanunda açıkça düzenlenmemiştir. Bununla birlikte denkleştirme esasının kabul edildiği 63. maddede “haftalık normal çalışma” süresinden söz edildiğine göre, tarafların 45 saatin altında haftalık çalışma süresi belirlemeleri halinde denkleştirmenin kararlaştırılan haftalık çalışma süresine göre yapılması gerekecektir.”

Örtülü Denkleştirme Nedir?

Yargıtay vermiş olduğu bazı kararlarda; işçi ve işveren arasında örtülü (zımni) bir anlaşma olduğunu kabul ederek yazılı onay olmamasına rağmen denkleştirme uygulamasını geçerli kabul etmiştir.

Yargıtay 9. H.D. 05.04.2023 Tarih, 2023/52 Esas ve 2023/5003 Karar.

“Belirtilen sebeple davacının …’ta çalıştığı 24.12.2015-23…..2016 tarihleri arasındaki dönemde taraflar arasında örtülü bir denkleştirme bulunduğu kabul edilmeli ve davacının anılan döneme yönelik fazla çalışma ücreti talebinin reddine karar verilmelidir.”

Yargıtay 9. H.D. 01.03.2012 Tarih, 2009/45842 Esas ve 2012/6570 Karar.

“Bu açıklamalara göre diğer vardiya çalışma saatleri günlük 7,5 saatlik çalışma süresinin altında kalmakta olup işverence örtülü denkleştirme yapılıp yapılmadığı karar yerinde tartışılmadan davacının fazla çalışma ücret alacağı talebi hakkında yazılı şekilde karar verilmesi de hatalı olup, ayrı bir bozma nedenidir.”

Günde 11 Saati Aşan Çalışmalar İçin Denkleştirme Uygulanır Mı?

İş Kanununda günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağı düzenlenmiş olup Yargıtay içtihatlarında haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa dahi günlük 11 saati aşan çalışmaların yasaklı çalışma olduğu kabul edilerek fazla çalışma ücreti olarak hesaplanması gerektiği belirtilmiştir.

Günde 11 saatin üzerindeki çalışmalar yasaklı çalışma olduğundan bu çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulması mümkün değildir. Nitekim Yargıtay da vermiş olduğu kararlarda 11 saatin üzerindeki çalışmaların denkleştirilemeyeceğine hükmetmiştir.

Yargıtay 9. H.D. 29.09.2020 Tarih, 2016/25483 Esas ve 2020/9712 Karar.

“Diğer taraftan 4857 sayılı Kanununun 63. maddesine göre haftalık çalışma süresi 45 saati aşmamakla birlikte, günlük 11 saati aşan çalışma süresinin denkleştirmeye tabi tutulması mümkün değildir. Buna göre davacının haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa dahi, günde 11 saati aşan çalışma süresinin fazla çalışma olarak kabulü gerektiği açıktır.”

Yargıtay 9. H.D. 09.12.2019 Tarih, 2016/12118 Esas ve 2019/21871 Karar.

“Günlük çalışma süresinin onbir saati aşamayacağı Kanunda emredici şekilde düzenlendiğine göre, bu süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulamayacağı, zamlı ücret ödemesi veya serbest zaman kullanımının söz konusu olacağı kabul edilmelidir.”

Gece 7,5 Saati Aşan Çalışmalar İçin Denkleştirme Uygulanır Mı?

İş Kanununda turizm, özel güvenlik, sağlık hizmeti ve Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işler hariç işçilerin gece 7,5 saatten fazla çalıştırılamayacağı düzenlenmiş olup Yargıtay içtihatlarında yasaklı çalışma niteliğinde olduğundan haftalık çalışma süresinin aşılıp aşılmadığına bakılmaksızın gece 7,5 saatin üzerindeki çalışmaların fazla çalışma ücreti olarak ödenmesi gerektiği belirtilmiştir.

Gece 7,5 saatin üzerindeki çalışmalar yasaklı çalışma olduğundan bu çalışmaların denkleştirilmesi mümkün değildir. Yargıtay’ın vermiş olduğu kararlar da bu yöndedir.

Yargıtay 9. H.D. 29.03.2019 Tarih, 2015/32990 Esas ve 2019/7188 Karar.

“Gece çalışmasında denkleştirme mümkün değildir. Gece çalışmasında fazla mesai yasak çalışma niteliğindedir. Bu nedenle gece çalışması yapılan haftada, bu haftanın öncesi ve sonrası haftalarda çalışma süresi 45 saati aşmasa da her gece çalışması yapılan gün, ara dinlenme düşüldükten sonra arta kalan gece çalışmasının 7,5 saati aşan kısmı fazla mesai ücreti olarak hesaplanmalıdır.”

Hafta Tatili Çalışmaları İçin Denkleştirme Uygulanır Mı?

            İş Kanununda işçilerin yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az 24 saat hafta tatili kullanması gerektiği düzenlenmiş olup Yargıtay içtihatlarında hafta tatili çalışmalarının fazla çalışma ücreti olarak ödenmesi gerektiği belirtilmiştir.

            Hafta tatili Anayasal bir hak olduğundan hafta tatili çalışmalarının denkleştirmeye tabi tutulması mümkün değildir. Nitekim Yargıtay da hafta tatili çalışmalarının denkleştirilemeyeceğini ve hafta tatili çalışması yapan işçilere fazla çalışma ücreti ödenmesi gerektiğini belirtmiştir.

Yargıtay 9. H.D. 11.06.2020 Tarih, 2020/1229 Esas ve 2020/5367 Karar.

“3-Mahkemenin de kabulünde olduğu üzere davacı davalı işyerinde 10 gün çalışma 4 gün dinlenme sisteminde çalışmaktadır. 14 günlük periyotta, 4 gün dinlenildiği gözetilerek mahkemece denkleştirme yöntemiyle hafta tatillerinin tamamının kullandırıldığı kabul edilerek hafta tatili alacağı reddedilmiş isede, 4857 sayılı İş Kanunu’nda fazla çalışmalar için öngörülen denkleştirme usulünün hafta tatili çalışmaları için öngörülmemesi nedeniyle bu kabul yerinde değildir.”

Ulusal Bayram Ve Genel Tatil Günü Çalışmaları İçin Denkleştirme Uygulanır Mı?

4857 Sayılı İş Kanununa göre, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışan işçilere çalıştıkları her gün için ilave birer günlük ücret ödenmesi gerekir. Ulusal bayram ve genel günü çalışmalarının nasıl ödeneceği kanunda ayrıntılı olarak düzenlenmiş olup bu çalışmaların denkleştirilmesi mümkün değildir. Nitekim Yargıtay da vermiş olduğu kararlarda ulusal bayram ve genel tatil günü çalışmalarının denkleştirmeye tabi tutulamayacağını ve bu çalışmaların karşılığında ilave ücretlerin ödenmesi gerektiğini belirtmiştir.

Yargıtay 9. H.D. 12.01.2021 Tarih, 2020/3846 Esas ve 2021/290 Karar.

“kanun koyucu işçinin çalışması halinde, bu çalışmaya ne şekilde bir hukuki sonuç bağlanacağını da öngörmüş olup, aynı hükümde, ulusal bayram ve genel tatil gününde çalışan işçiye çalışılan her gün için bir günlük ücretin ödeneceği ifade edilmiştir. Kanunda ulusal bayram ve genel tatil günlerindeki çalışmalara için herhangi bir denkleştirme kuralına yer verilmediği gibi, fazla çalışmada olduğu gibi serbest zaman verilmesine ilişkin bir düzenlemeye de yer verilmemiştir.”

Onur Koçak

İş Başmüfettişi

Ayrıntılı bilgi için Hakkımda bölümünü inceleyebilirsiniz.