4857 Sayılı İş Kanununun 41. maddesinde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapan işçilerin istemeleri halinde, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı 6 ay içinde serbest zaman olarak kullanabilecekleri belirtilmiştir. Bu yazımızda serbest zaman uygulaması Yargıtay kararları ışığında incelenecektir.
Örnek-1 Haftanın altı günü günde 7,5 saat çalışılan bir işyerinde haftalık çalışma süresi 45 saat olduğundan belirtilen saatlerin üzerinde çalışma yapılması durumunda söz konusu çalışmalar fazla çalışma olarak adlandırılacaktır. Örnekteki işçinin haftanın iki günü 10 saat, geri kalan dört günü 7,5 saat çalışması halinde işçi söz konusu haftada toplam 50 saat çalışmış olacak ve 5 saat fazla çalışma ücreti hak edecektir. İşçi isterse bu 5 saat karşılığında (5 X 1 saat 30 dakika = 7 saat 30 dakika) 7,5 saat serbest zaman kullanabilecektir.
Örnek -2 Haftanın beş günü günde 8 saat çalışılan bir işyerinde haftalık çalışma süresi 40 saat olduğundan haftalık 45 saate kadar olan çalışmalar fazla sürelerle çalışma, 45 saatin üzerindeki çalışmalar ise fazla çalışma olarak adlandırılacaktır. Örnekteki işçinin haftanın dört günü 10 saat, bir günü 8 saat çalışması halinde işçi söz konusu haftada 48 saat çalışmış olacak ve 5 saat fazla sürelerle çalışma ücreti ile 3 saat fazla çalışma ücreti hak edecektir. İşçi isterse zamlı ücret yerine fazla sürelerle çalıştığı 5 saat karşılığında (5 X 1 saat 15 dakika = 6 saat 15 dakika) 6 saat onbeş dakika ve fazla çalıştığı 3 saat karşılığında (3 X 1 saat 30 dakika = 4 saat 30 dakika) 4 saat 30 dakika olmak üzere toplam (6 saat 15 dakika + 4 saat 30 dakika = 10 saat 45 dakika) 10 saat 45 dakika serbest zaman kullanabilecektir.
Toplu iş sözleşmeleriyle, iş sözleşmeleriyle veya işyeri uygulamalarıyla fazla çalışma ücreti %50’den daha fazla zamlı veya fazla sürelerle çalışma ücreti %25’den daha fazla zamlı olarak belirlenebilir. Bu durumda serbest zamanın da arttırılmış sürelere göre belirlenmesi gerekir.
Serbest Zaman Kullanmak İsteyen İşçi Ne Yapmalıdır?
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre, zamlı ücret yerine serbest zaman kullanmak isteyen işçi bu başvurusunu yazılı olarak yapmalıdır.
Serbest zaman hak eden işçi hak etmiş olduğu serbest zamanı kullanmak istediğinde de bu başvurusunu yazılı olarak yapmalıdır. Ancak işveren işçinin bu başvurusuyla kesin olarak bağlı değildir. İşçi yazılı başvurusunu yaptıktan sonra işveren işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihte işçiye serbest zaman kullandıracaktır.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yaptığı andan zamlı ücretinin tahakkukunun yapılacağı tarihe kadar serbest zaman talep başvurusunda bulunabilir.
Hangi Günlerde Serbest Zaman Kullandırılamaz?
Kanundan doğan izin günleri olan Ulusal Bayram ve genel tatil günlerinde, hafta tatilinde, yıllık izinde serbest zaman kullandırılamaz. Aynı şekilde hafta tatili ile ulusal bayram ve genel tatil günü çalışmaları karşılığında da serbest zaman kullanılamaz.
İş Sözleşmesi Sona Eren İşçinin Kullanmadığı Serbest Zamanlara Ne Olur?
Fazla çalışma karşılığında zamlı ücret yerine serbest zaman kullanmak isteyen işçilerin iş sözleşmeleri feshedildiğinde henüz kullanmamış oldukları serbest zamanları varsa artık bu serbest zamanların kullanılabilme olanağı kalmadığı için fesih ile birlikte kullanılmayan serbest zamanlar ücrete çevrilerek işçilere ödenmelidir. Örneğin iş sözleşmesi feshedildiğinde 30 saat serbest zaman hakkı olan bir işçiye 30 saatlik ücret ödemesi yapılmalıdır.
Serbest Zaman Kullandırıldığı Nasıl İspatlanır?
Serbest zaman kullandırılırken herhangi bir belgenin düzenlenmesi zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak serbest zamanların kullandırıldığının ispat edilmesi açısından kullanılan serbest zamanların bir şekilde belgelendirilmesi gerekmektedir.
Günde 11 Saati Aşan Çalışmalar Karşılığında Serbest Zaman Kullandırılabilir Mi?
4857 Sayılı İş Kanununda çalışma süresinin günde 11 saati aşamayacağı düzenlenmiş olup Yargıtay içtihatlarında günde 11 saatin üzerinde çalışma yapılması durumunda haftalık çalışma süresinin aşılıp aşılmadığına bakılmaksızın 11 saati aşan çalışmaların fazla çalışma ücreti olarak ödenmesi gerektiği belirtilmiştir.
Yargıtay vermiş olduğu kararlarda günde 11 saati aşan çalışmaların da serbest zaman olarak kullanılabileceği belirtmiştir. Bu kapsamda günde 11 saati aşan çalışmalar işçiden bu yönde bir talep gelmesi durumunda 6 ay içinde serbest zaman olarak kullanılabilir.
Gece 7,5 Saati Aşan Çalışmalar Karşılığında Serbest Zaman Kullanılabilir Mi?
4857 Sayılı İş Kanununda çalışma süresinin gece 7,5 saati aşamayacağı düzenlenmiş olup Yargıtay içtihatlarında gece 7,5 saatin üzerinde çalışma yapılması durumunda haftalık çalışma süresinin aşılıp aşılmadığına bakılmaksızın 7,5 saati aşan çalışmaların fazla çalışma ücreti olarak ödenmesi gerektiği belirtilmiştir.
Yargıtay içtihatlarında gece 7,5 saati aşan çalışmaların serbest zaman olarak kullanılabileceği belirtilmiştir. Bu kapsamda işçiden bu yönde bir talep gelmesi durumunda gece 7,5 saati aşan çalışmalar serbest zaman olarak kullanılabilir.
İş Başmüfettişi
Ayrıntılı bilgi için Hakkımda bölümünü inceleyebilirsiniz.
